Urartular

Urartular, Başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en güçlü döneminde (MÖ 8.-7. yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi.

Coğrafya  

Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adıyla 'Tosp', Urartucadaki 'Tuşpa'ya dayanmaktadır. Van Gölü denizden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır. 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki gölde Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir. "Deniz" olarak da değerlendirilirler. Asurlar (Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden "Nairi'nin Yukarı Denizi", Urmiye Gölü'ndense "Nairi'nin Aşağı Denizi" olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsça'sı "Deryeça" yani "Küçük Deniz" anlamındadir. Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycan'ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur. Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır. İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "R R T" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır. 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır. Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır.

8. yüzyıl sonları 7. yüzyıl başlarında Urartu		Asur Kralı II. Sargon dönemine ait bir kitabe parçası
Sol Taraf: MÖ 714 yılında Asur Kralı II. Sargon döneminde Urartu. Orta: II. Rusa ve III. Sarduri dönemlerinde Urartu. Sağ Taraf: MÖ 714 yılında Asur Kralı II. Sargon'un yaptığı sekizinci seferini belgeleyen 430 satırlık tablet (II. Sargon bu seferinde Ḫaldi Tapınağını da yağmalayarak MÖ 714'de Musaşirin’i işgal etmiştir). (Ashurbanipal Kütüphanesi Ninova arkeoloji kazıları esnasında ondokuzuncu yüzyılda bulunan bu kil tabletin ilk tercümesi 1912 yılında François Thureau-Dangin tarafından yayınlanmıştır.), "Louvre Plaketi" (№: A05372), Louvre Müzesi.

 

Tarih  

Tevrat'ta Ararat olarak bahsedilmektedir. Daha sonraları Asur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre MÖ 13. yüzyıl ile 9. yüzyıl arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar. MÖ on üçüncü yüzyılda Urartu'ların tek bir devletten oluşmadığı ve daha ziyade değişik kabilelerden oluşan bir konfederasyon şeklinde yönetildikleri varsayımı kralların sözlerinden anlaşılmaktadır. Demir Çağına girilmesiyle birlikte demir silahların askerî alanda kullanılmaya başlanılmasıyle birlikte askerî başarılar hızlandı. Böylece yüzyıllardır süregelen birleşme süreci neticesinde MÖ 858-856 yıllarında Asurluların Kral III. Şalmaneser komutasında Urartu içlerine yaptığı akınlar neticesinde Urartu Aşiretleri arasındaki birleşme süreci hızlandı ve yaklaşık MÖ 844 yılında Van Gölü kıyısında Tuşpe'de I. Sarduri'in idaresi altında birleşme gerçekleştirilerek Urartu Krallığı ortaya çıkmış oldu. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. MÖ 7. yüzyıldaki en güçlü krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamış ve MÖ 6. yüzyıl sonlarında tarih sahnesinden çekilmiştir. Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir. Urartu-Asur savaşları ve Urartu Devletine Medlerin çeşitli akınları nedeniyle gittikçe zayıflayan devlet MÖ 2. yüzyılda yıkılmıştır. Ayrıca Babil Tarih kaynaklarında İskit akınlarının Urartuları zayıflattığı desteklenir.

Urartu Çivi Yazısı
Mektup Karşılaştırılması		Urartuca Tablet
Asurca	Urartuca
Kaçak bir kölenin yakalanarak geri getirilmesi emrini içeren ve üzerinde resmi bir mühürü olan Teişebaini'de bulunan tabaka.

 

Dil ve Yazı  

 

Urartuların kullandığı dil ile Hint-Avrupa dil ailesi (misâl Ermenice, Zazaca, Farsça) ve Sami dil ailesi (Aramca, Arapça) arasında hiçbir bağ yoktur. Urartuların konuştuğu dil Hurrice ile ayni kola ait olup büyük akrabalık içermekte ve en çok Kuzeydoğu Kafkasya Dil ailesi (Çeçence) ile benzerlik göstermektedir.^[1] Ancak akrabalık dereceleri daha kesinlik kazanmamıştır. Ata torun ilişkisinden bahsetmek için henüz çok erkendir. Yaşayan diller arasında en çok ortak kelime Urartuca ile Kuzeydoğu Kafkas dilleri arasındadır. Toplam bilinen 350 Urartuca kelime kökünden 169'u.^[2]

Yazı olarak kendine özgün bazı karakteristlik özellikler gösteren çivi yazısı ve bazı anıtsal yapılarda ise hiyeroglif kullanmışlardır. Urartu Devleti çivi yazısını ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanmışlardır. Urartular'ın devletler arası yazışmalarda Asur dilini sıkça kullandıkları ele geçirilen çivi yazılı kraliyet metinlerinden anlaşılmaktadır. M.Ö. VII. yüzyıla ait olup Kral II. Rusa tarafından bazı idari yazışmalarda kullanılmış tabletler kale içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Urartuca yazılı tabletler Alman dil bilgini Johannes Friedrich tarafından günümüze tercüme edilmiştir.

Erebuni Müzesinde bulunan Erebuni Kalesi'in Urartu Kralı I. Argişti tarafından temellerinin atılışını kaydeden bir Urartu Çivi Yazısı Tablet

Urartuların kullandığı Yeni Asur Stilindeki Çivi Yazısı.

 

Din ve Tanrılar 

Urartu Tanrısı Haldi'nin Bir Tasviri

Van / Mehr Kapısı (Mağara Tapınağı) anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni 13. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Musaşirin'de idi. Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) olup Hurri kökenlidir. Hititler'deki Şimegi'nin karşılığıdır. Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.

 

Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Yüce (Kâinat) Tanrısı Ḫaldi		Ḫaldi'nin Freski
Ḫaldi'nin Kabartması	Kabartmasının Tasviri
Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrısı Ḫaldi'nin Kabartması, Erivan, Ermenistan. Orta: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara). Sağ Taraf: Ḫaldiler tanrısı, Arin-BERD, (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan).

 

İbâdetler 

Urartu tanrıları için ritüeller eşliğinde kurbanlar kesilmesi esasına dayanmaktadır. Kurbanlar koyun, inek, ve sığır olarak çeşitlilik arzeder ve Urartuların 79 tane tanrılarından her bir tanesi için kaç tane koyun / sığır kesileceği belirlenmiştir. Ayrıca devletin başkenti olan Tuşpa için de kurban kesilmekteydi. Kesilen hayvanların kanlarının Van Kalesi'nde ki bir meydanda toplanması için drenaj kanalları inşaa edilmişti. Araştırmacı bilimadamları benzer kanallardan diğer yerleşim site ve şehirlerinde de keşf etmişlerdir. Kesilen hayvanların yaşlarının ortalama iki günlük olacak kadar çok genç oldukları anlaşılmıştır. Blur-Karmir (Kızıl-Tepe) mevkîinde yapılan araştırmalar sırasında dört binin üzerinde kurban edilmiş hayvan külleri bulundu. Alman arkeologların Rusahinili (Toprak-Kale) mevkîinde yürüttükleri araştırmalar neticesinde hayvan kemiklerinin arasında bazı çocuk kemiklerininde bulunmasıyle insan kurban etme adetinin de Urartuların gelenekleri arasında olduğu sonucuna vardı. Ḫaldi'nin onuruna çocukların nasıl kurban edileceğini ve hangi ritüellerin uygulanacağını açıklayan bir kil tablet ele geçirilmiştir.

 

Urartu Tanrılarının Tasvir ve Rölyefleri

Başlık	Görüntü	Temsil Ettiği Kişilik	Kaynağı	Kurban Miktarı
Ḫaldi		Yüce tanrı olan Ḫaldi, genellikle bir aslan üzerinde ayakta tasvir edilmektedir.	Görünüşe göre, her ne kadar asırlık Urartu tanrısı olarak kabul görse de, Menşei Asurluların kuzeydeki ibadet merkezi olan Muṣaṣir Antik Kentine dayandırılmaktadır.	Bayramlarda kendisi için 17 sığır ile 34 koyun kurban edilirdi.
Teişeba		Fırtına, Rüzgar, Gök Gürültüsü, Yağmur, ve Savaş Tanrısı olan Teişeba, genellikle aslan, ya da en azından bir boğa üzerinde ayakta tasvir edilmektedir.	Babilliler-AsurlularPanteon'unda Fırtına Tanrısı; Adad (Akatça), Işkur (Sümerce), Hadad (Aramice), adı verilen tanrılar ile ayni özelliklere sahip olup ayni değerleri temsil etmektedir.	Bayramlarda kendisi için 8 sığır ile 12 koyun kurban edilirdi.
Şivini		Güneş Tanrısı olan Şivini, hep kanatlı bir kalkan (disk) halinde tasvir edilmektedir.	Asur tanrısı Şamaş ile ilişkilendirilmektedir.	Bayramlarda kendisi için 4 sığır ile 8 koyun kurban edilirdi.

 

Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba		Teişeba'nin Bronz Heykelciği
Teişeba Rölyefi	Teişeba Tasviri
Sol Taraf: Adilcevaz'da bulunan bir Urartu Kalesinin kalıntıları arasında taş üzerine işlenmiş Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Alçak kabartması ve tasvirî portresi, Van Müzesi. Sağ Taraf: Teişebaini'deki Kazılarda Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Bronz heykelciği, Ermenistan Tarihi Müzesi.

 

Cenaze Törenleri  

Cenaze töreni bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Araştırmacılar Urartu kültürünün karakteristik bir cenaze töreni olmadığını ve defin törenlerinin değişiklik arzetttiğini saptamışlardır. Mezarlar içinde yakılan cesetlerin küllerinin yanı sıra bilezik, kemer, ve bronz eşyalar da bununmuştur. Bu bulgulardan Urartuların ölümden sonra bir yaşama inandıkları sonucuna varılmıştır. Bir yerleştirilen kül Cesetlerinin yakılması ardından Urn gibi yerlerde toprağa gömüldükleri, bazen de, küllerin saksılar içine doldurulduktan sonra saklandığı anlaşılmıştır. Urartular'da şeklinde yaygın cenaze şekli cesetlerin yakılması idi. Bu yöntem öncelikle saraylarda krallara yapılan törenlerde uygulanmaktaydı. Tuşpa'da kral küllerinin saklandığı mağaralar bulunmuştur. Van Kalesi'nde Kudüs ve Frig mezarlarına benzer kaya mezarlar ortaya çıkarıldı. Mısır antik mezarların inşası ile benzerlikler cenaze törenlerinin çok kültürlülük arzettiğini kanıtlar niteliktedir.

Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları		Ḫaldi ile Teişeba'nın Birlikte Rölyefi Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.
Yüce Evren Tanrısı Ḫaldi	Fırtına Tanrısı Teişeba
Orta ve Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları, Erivan, Ermenistan. Sağ Taraf: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara).

 

Kask, Fildişi, Mühür, ve Fresk Üzerlerine Resmedilmiş Hayat Ağacı ve Yılan Görüntüleri
Kral II. Sarduri döneminden bir kask
Sol Taraf: Teyşebaini Kalesi kazılarında Karmir-Blur tarafından ele geçirilen üzerinde hayat ağacı ve yılan motifleri bulunan süslü kask. Sağ Taraf: Kask üzerindeki görüntünün kanatlı tanrı figürleri ve yaşam ağacı motiflerini içeren bir kesitinin büyütülmüş hâli. (Karmir-Blur, Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan).		Sol Taraf (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Tipik Urartu fildişi oyma sanatı, Toprakkale (Rusahinili). İlk kazılar 1879 yılında Türkiye'de İngiliz Konsolosu tarafından yapıldı. Yapılan kazılarda kraliyet kalkanları, takılar, dekoratif frizler, taş ve benzeri eşyalarından oluşan bir dizi değerli sanat eseri ele geçirildi. Bu buluntuların çoğu British Müzesi'nde bulunmaktadır. Orta (Ermenistan Tarihi Müzesi, Karmir-Blur): Üzerinde yılan kabartması bulunan bir silindir mühür. Sağ Taraf (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Hayat ağacına olan hayranlığı ve ona yapılan ibâdet sahnelerini betimleyen bir el yapımı fresk, Altıntepe.

 

Ölü Gömme  

Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır. Dilkaya Höyüğü, Karagündüz Höyüğü ve Yoncatepe Höyüğü'nde ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı eşyalar konulurdu yastık, çanak, çömlek v.s.

Urartu Tapınak ve Kurban Yerleri
Sol Taraf: - Tuşpa, Van Kalesi bahçesinde bulunan çocukları kurban etmek maksadıyla kullanılan uçurum yeri. Orta: Ḫaldiler tapınağının duvarındaki fresklerin onarımı. Sağ Taraf: Rusahinili (Toprakkale) Ḫaldi Tapınağının Kurban Kesme Yeri, İstanbul Arkeoloji Müzesi.

Urartu (Ararat) Dinlerinin Diğer İnanç Elemanları
Sol Taraf: Erebuni'deki Kral I. Argişti tarafından inşa edilen tapınak (Argişti Vakfıyyesi). Orta ve Sağ Taraf: Karmir-Blur'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen Ermenistan'daki Sardarapat ve Erebuni Müzelerinde korunan taş putlar.

 

Urartu Dinî Ritüel Kazanları

Kanatlı ve Boğa Başlı tanrı figürleriyle süslü bronz kaplar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi , Ankara.				Boğa başları ile süslenmiş kilden yapılma çömlek Karmir-Blur ve Erebuni Müzeleri , Erivan.

 

Siyasal ve Kültürel İlişkiler  

Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır. Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı Erzurum çevresinde ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.

Bronz Urartu-Asur Rölyef Parçası
MÖ 859-824 yılları arası Asur Kralı olan III. Şalmaneser Asur Yükseme Devri'ne ait olan bu Urartu-Asur Alçak-Kabartma (Bas Rölyef) parçasının genişliği 27 cm olup, kabartma üzerinde MÖ 858 yılına kadar Asur ordularının Urartu Aşiretlerine karşı kazandığı zaferleri gösteren sahneler içermektedir (Yazıtta: Asur Kralı III. Şalmaneser kendi görüntüsünün Nairi'lileri (Ermenistan kökenli bir aşiretinin Asurca ismi) Karadeniz'e kovalamaya yeteceğini ifade etmektedir. (Asur ordusu III. Şalmaneser komutasında Van Gölü kıyılarında yaklaşık olarak MÖ 858 yılındaki Savaşta Na-İ-Ri'lileri bozguna uğrattı).

Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, kralı unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.

Çanak-Çömlek Sanatı  

Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir.

Çanak-Çömlek ve Oymacılık Sanatının Örnekleri, Erebuni Müzesi, Erivan, Ermenistan.
Sol Taraf: Karmir-Blur (Kızıl-Tepe)’de bulunan bir bronz kalkan. Orta: Seramik tencere. Sağ Taraf: Ağaç üzerine nakşedilmiş bir oyma süs.

 

Arkeolojik Siteler ve Kazılarla İncelenmiş Önemli Merkezler  

Urartu Tarım Aletleri
Sol Taraf: Bir Çatal Parçası; Sağ Taraf: Van Gölü'nün doğusunda yer alan Rusahinili (Toprakkale)'de yapılan kazılarda bulunan bir saban demiri.

Urartu Hububat Öğütücüsü
Hububat Öğütücüsü.

• Tuşpa (Van Kalesi)
• Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar
• Çavuştepe (Sardurihinili): Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar
• Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili): Haldi tapınağı
• Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir
• Karagündüz: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar
• Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı
• Dilkaya: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar
• Altıntepe / Erzincan: Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar
• Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı
• Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur
• Kefkalesi: Saray, tapınak
• Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları
• Iğdır: Mezarlık
• Oşakan / Ermenistan
• Arin-Berd (Erebuni)
• Armavir-Blur (Argiştihinili)
• Karmir Blur (Teişeba URU)
• Horom
• Bastam (Rusai URU.TUR)
• Haftavan Tepe
• Hasanlu
• Yoncatepe akrpol ve nekropolü

 

Kemik ve Ahşap Eşya Oymacılık Sanatı Örnekleri
Sol Taraf: Toprakkale'de yapılan kazılar sırasında ele geçirilen Şamdan. Sağ Taraf: Soldaki Şamdan'ın üzerinde yer alan fildişi heykelin büyütülmüş hali, Anadolu Medeniyetleri Müzesi.		Toprakkale'de bulunan Urartu tanrılarının kemikler üzerine oyularak yapılmış Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenen heykelleri.		Karmir Blur (Kızıl-Tepe), Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi'nde bulunan tahtadan yapılma bir at başı.

 

Rusahinili - (Toprakkale)  

 

Rusahinili-Toprakkale'deki Urartu Sanat Eserlerinden Bronz Heykel ve Tahta Oymacılık Örnekleri
Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg		Rusahinili - Toprakkale
Kanatlı Bronz Tanrı Heykeli	Teişeba'nın Oyması
Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de bulunan Bronz Urartu Kanatlı Tanrı Heykelciği, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Orta: Toprakkale'de Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Tahtadan Oyması, (Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg). Sağ Taraf: Modern Van şehrinin doğusunda yer alan Toprakkale (Rusahinili), Kral I. Rusa onuruna şehre Rusahinili adı verilmişti.

 

Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Tuşpa yakınlarında Rusahinili (Toprak-Kale)'de yapılan kazılarda ele geçirilen Urartu krallarına ait taht ve kalkan örnekleri
Yerli halk tarafından 1877-1885 yılları arasında Van'da bulunan tarihi sanat eserleri British Müzesi, Hermitage Müzesi, Metropolitan Museum of Art, ve Louvre Müzesi gibi yerlere satılmış olup bu müzelerde sergilenmektedir.
Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen kanatlı bir bronz boğa heykeli şeklinde tasarlanmış olan süslü taht, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg. Orta: Sol taraftaki bronzdan kanatlı bir boğa heykeli şeklinde yapılmış tahtın British Müzesi'nde bulunan çizimleri. Sağ Taraf: Muhtemelen şu anda parçalanmış olan yüzlerinin vaktiyle değerli taşlarla kaplandığı izlenimini yaratan ve yanlarında altın kaplama izleri bulunan Kanatlı bir Urartu tanrısı, Hermitage Müzesi, Sankt Petersburg.			M.Ö. 650 yılına ait olan, Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Tuşpa yakınlarında Toprakkale'de yapılan kazılarda ele geçirilen ve üzerinde Büyük Kral Erimina oğlu Rusa yazıtı bulunan bronz kalkan (British Müzesi). Sağ Taraf: Sol taraftaki bronz kalkanın üzerinde bulunan kabartmaların çizimleri.

 

Teyshebaini Kalesi kazılarında ele geçirilen I. Argişti dönemine ait bronz başlık kalıntısı.

 

Kaynaklar 

Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır. Asur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur. M.Ö. 13-9. yüzyıl arasındaki krallık öncesi dönem genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır. M.Ö. 9. yüzyıl ortaları ile 6. yüzyıl arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Asur yazıtları ve Arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır.

Urartu Bölgesel Mirası Haritası
Urartu Devleti'nin Tarihi Sınırları ve Günümüzdeki Modern Devletlerarası Sınırlar

Urartu M.Ö. IX yy.
Sol Taraf: Kral Arame zamanında Urartu. Sağ Taraf: I. Sarduri döneminde Urartu

M.Ö. IX. yüzyılın sonunda - VIII. yüzyılın başında Urartu	I. Argişti döneminden kalma tablet
Sol Taraf: İşpuhini ve Menüa dönemine Urartu. Sağ Taraf: Arin BERD tarafından 1958 yılında bulunan ve Erivan'daki Erebuni Müzesi'nde sergilenen tablet.

 

M.Ö. VIII. yüzyılda Urartu
Sol Taraf: Kral I. Argişti döneminde Urartu. Sağ Taraf: II. Sarduri döneminde Urartu

 

Kaynakça  

1. ^ Cambridge Ancient History. vol. ii, p. 172
2. ^ Igor M. Diakonoff, Sergei A. Starostin. "Hurro-Urartian and East Caucasian Languages", Ancient Orient. Ethnocultural Relations. Moscow, 1988, pp. 164-207 http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf

 

 

URARTU UYGARLIĞI  

URARTU TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ

 

Urartular MÖ birinci binyılın başında , Van Gölü ve çevresinde önemli bir devlet kuran ve günümüze kadar buradaki uygarlıkları etkilemiş bir kavimdir. Yapılan araştırmalar Urartular ile Hurriler arasında akrabalık olduğunu göstermektedir. Zaten Urartu dili de Sami ya da Hint Avrupalı bir dil olmayıp, Asiatik bir dil olan Hurri dili ile benzerlikler göstermektedir. Aynı zamanda Hurri ve Urartu tanrıları arasında büyük benzerlikler vardır.

 

Urartular ile ilgili ilk bilgilere Asur kaynaklarında rastlanmaktadır. Asur Kralı Salmanassar I, MÖ 1274 yılında Uruarti’ye karşı sefer yaptığını yazmaktadır. Ancak o dönemde Urartu kavimleri daha bir devlet haline gelmemişti. Ayrıca Tevrat’ta Ağrı Dağı için kullanılan Ararat isminin de Urartu ile alakalı olduğu kesindir. Urartular ise kendilerine Biaini’li demişler, Biane ya da Viane isminde bugünkü Van şehrinin adı türemiştir.

 

Urartu ülkesi geçit vermez dağlarla dolu olduğundan kavimler ilk olarak müstakil yerleşim birimlerinde yaşamışlar ancak , büyük olasılıkla , dışarıdan gelen baskılarla birleşmek yoluna gitmişler ve tahminen MÖ dokuzuncu yüzyılın başlarında krallıklarını kurmuşlardır. Urartu Devleti’nin ve krallık sülalesinin kurucusu I. Sarduri Van Kalesi’nin ilk kurucusudur. Buradaki ilk yazıların da Asur yazısı ile taş bloklara yazılması bu döneme rastlar. Bu dönemden sonra Urartular’ın genişleme dönemi başlar. Bu yıllar MÖ 810- 730, Urartular’ın en kuvvetli oldukları dönemdir. Güneyde Asur ülkesine , batıda Hatti ülkesine yayılmışlar burada savaşlar yapmışlardır. Asur’un bu dönemde zayıflaması da Urartular’ın işini kolaylaştırmıştır. MÖ 730’larda Asur’un güçlenmesiye Urartu Devleti toprak kaybetmeye başlamıştır. Bu dönemi Asur’la olan savaşlar takip etmiştir.nbsp; Ancak bu arada güç dengsi de değişmektedir. Büyüyen Med tehlikesi, Med-İskit ittifakı ile sonuçlanmış ve bunun sonucunda da Ninova düşmüş, MÖ 605 yılında da Asur İmparatorluğu tarihe karışmıştır. Bu durum Urartu Devleti’ni de etkilemiş ve Med ve İskit tehlikesi Urartu üzerine odaklanmıştır. Urartu İmparatorluğu de bu saldırılara dayanamamış ve MÖ yedinci yüzyılın sonunda tarih sahnesinden çekilmiştir. Eski Urartu kaleleri Çavuştepe ve Toprakkale’de bulunan İskit tip ok uçları Urartu ülkesini İskitler’in ele geçirdikleri yönündeki Babil tarihlerini desteklemektedir. Urartular bölgede önemli bir uygarlık oluşturmuşlar, Urartu metal işlemecilik sanatı çevre kültürler üzerinde etkili olmuştur. Bu gelenek bugün bile devam etmektedir. Ancak Urartular edebiyat alanında büyük eserler vermemişler ya da vermişlerse de henüz gün ışığına çıkmamıştır.

 

 

 

URARTU İNANÇLARI

Urartu Devleti feodal bir devletti ve şehirler merkezden gelen memurlarla yönetilirdi. Yönetim böyle olmakla birlikte merkesi din de büyük önem taşımakta devlete dini bir karakter vermekteydi. Urartuların dinleri ve inançları hakkında bilgimiz oldukça sınırlıdır. Çivi yazısı belgelerin içinden derlenebilenler ve kabartma resimlerden öğrenilenler ile sınırlı bir resim oluşturulabilir. Örneğin Uratular’da büyü ve diğer benzer inanaçlar hakkında bilgimiz yoktur. Urartular’ın en önemli tanrısı Haldi’dir. Haldi savaşa çıkan kralı kutsayan savaş tanrısı idi. Köken olarak bu tanrının, ilk Urartu Devleti oluşurken en güçlü olan boyun tanrısı olduğu düşünülmektedir. Krallar savaşı kazanmak için Haldi’ye yakarır, kazanırlarsa da diktikleri yazıtlarda ilk Haldi’nin adını anarlardı. Yapılan binaların çoğu Haldi adına yapılırdı. Haldi’nin karısı ise Arubani idi. Ancak Arubani bir ana tanrıça kadar önemli değildi. Panteonda Haldi’den sonra gelen tanrı fırtına tanrısı olan Teişeba idi. Bunun Hurri-Hitit tanrısı Teşup ile bir olduğu düşünülmektedir. Urartu sanatında boğa üzerinde gösterilmiştir. Karısı Huba ise Hepat’ın karşılığı olarak düşünülmektedir. Üçüncü sırada ise Güneş Tanrısı Şivini vardır. Bu tanır da Asur Güneş tanrısı Şamaş ve Hurri tanrısı Şimigi ile aynı tanrı olarak kabul edilir. Buradan görüldüğü gibi Urartu panteonu en önemli tanrılar itibarı ile, başta Hurri olmak üzere yabancı kavimlerin etkisindedir. Devlet dini yaratma çabalarının yanında her kavme de dini özgürlük verilerek birlik korunmuştur. Hurri tanrı listelerinde seksen civarında tanrı ve tanrıça ismi tespit edilmiştir. Bunlar arasında yabancı tanrı/tanrıçalar olduğu gibi doğa olaylarını temsile den tanrı/tanrıçalar da vardır. Yurt ve toprak tanrısı Ebani, deniz ve sular tanrısı Suinina, tepeler ve dağlar tanrısı Arni gibi. Kurban törenleri Urartular tarafından sık uygulanırdı. Hatta hangi tanrıya nasıl ve ne kadar kurban verileceğine dair yazılar da vardır. Bunların dışında çeşitli fırsatlarda , kuraklık, kıtlık,savaş gibi olaylarda kurbanlar sunulmuştur. Urartu tanrı kültlerinde tapınaklar önem kazanmışlardır. Tapınaklar içinde tanrı figürünün bulunduğu bir oda, avlu ve yan odalardan oluşmaktaydı. Çoğu tapınak birbirine benzemektedir. Çavuştepe’de , Aşağı kaledeki tapınağı Erzen şöyle anlatmaktadır : (Çavuştepe I , bkz. Kaynakça) “Aşağı kalenin orta kesiminde geniş bir alana yayılmış durumdadır. Çavuştepe tapınağı, Altıntepe ve ArinBerd’te de olduğu gibi, yalnızca bir cella’dan[1] ibaret olmayıp, depoalrı ve geniş kabul salonuyla T. Özgüç’ün ‘mabet-saray’ olarak nitelendirdiği yapı kompleksini meydana getirmektedir. Öteki Urartu tapınakları gibi cella, köşeleri rizalitli, kalın duvarlı ve kare bir plana sahip olup, dıştan 10x10 m, içten ise 4.50 x 4.50 m boyutlarındadır. […] Cella’nın cephesi kuzey-doğuya bakmakta, önünde 21.50 x 21.50 m boyutlarında ve muhtemelen üç tarafı galerili, zemini düzgün ve dörtgen yassı taşlarla döşeli bir avlu; avlunun doğu sınırında üzeri beyaz badanalı kerpiç sekiler, kurban masası ve kuzeyde de yuvarlak bir taş sunak yer almaktadır. […] Çavuştepe tapınağının kutsal alanı içinde, aynen Altıntepe’de olduğu gibi, muhtemelen farklı seremonilerin sahnelendiği üç adet kurban alanı mevcuttur.” Ayrıca Urartular tapınakların duvarlarını da çeşitli levhaklarla süslüyorlardı. Tapınakların içinde, avluda üç ayaklı kazanlar ve tanrı armağanlarının konulduğu masalar, altarlar da bulunuyordu. Urartular için açık hava tapınakları da önemliydi. Tuşpa (Van Kalesi) ve Altıntepe’de bulunan açık hava tapınakları bunlara en iyi örneklerdir. Tuşpa’daki açık hava tapınağında kayalara oyulmuş nişler içinde II.Sarduri’nin askeri eylemlerini anlata iki çivi yazılı stel vardı. Bu tür stellere de tapınıldığı düşünülmektedir. Altıntepe’deki açık hava tapınağı ise ölü kültü ile alakalı bir steller sahasıdır. (bkz. Özgüç , Kaynakça

) Tapınaklar aynı zamanda ekonomik merkezler de olmuşlar ve tanrı adına hayvan beslenmiş, ekin ekilmiştir.

 

Urartular’da Doğa Kültleri

 

Daha önce de belirttiğimiz gibi , Urartular doğa olaylarına, doğal varlıklara büyük önem vermişler hatta tanrılaştırmışlardır.

 

Bunun dışında urartuların su kaynaklarını, mağaraları, dağları, büyük ağaçları ve kayalıkları kutsal saydıklarını biliyoruz.

 

Su kanaklarına yapılan balık figürleri, mağaralara yapılan resimler, hayat ağacı fgürleri ve kaya resimleri bu doğal varlıkların kutsallığını göstermektedir. Özellikle kayalara oyulan kapı figüleri de ilginçtir. Buralarda kurban listeleri olması bu kapıların tanrılar ile aakalı olduğunu düşündürtmektedir.

 

Urartularda ayrıca hayvan tanrılar, yarı hayvan yarı insan canlılar da resimlenmiştir. Özellikle boğa figürleri önemlidir.

 

Urartular’da Ölü Kültleri

 

Urartular da, diğer kültürler gibi ölümden sonra hayata inanmışlardı. Urartular’dan ölü gömme ile ilgili belge bize ulaşmamıştır. Ancak arkeolojik bulgulardan hem yakarak hem de yakmadan ölü gömdüklerini, anıtsal mezar yaptıklarını ve ölü hediyesi bıraktıklarını biliyoruz.

Açık hava tapınaklarının da ölü kültü ile olan ilşkisini Altıntepe açık hava tapınağı için Özgüç şöyle anlatmaktadır: (bkz. Kaynakça

)

 

"Bu açık hava mabedinin ölü kültü ile ilişkili olduğundan ve muayyen zamanlarda burada toplanıldığından, dini merasimler yapıldığından şüphe edilmemelidir. Açık hava mabedinin mâna ve plan bakımından paraleli Urartuda, hatta bütün Anadolu’da mevcut değildir. Bu bakımdan buna Uratuların ortaya koyduğu bir yenilik gözü ile bakılmalıdır."

[1] Kusal oda

Kaynak:

 

Bu yazı Erhan Altunay'ın  Anadolu Mitoloji Sitesi'nden alınmıştır.