Sekülarizm / Dünyevileşme

Mehmet Özer – “Tanrı öldü”! “Tanrı öldü”! “Tanrı öldü”! “Tanrı öldü gitti”! ” Onu öldüren de biziz! Bütün katillerin katili olan biz nasıl avunacağız? Dünyayı şimdiye dek elinde tutan, en kutsal en güçlü olan bizim bıçaklarımızla kana bulandı. Kim temizleyecek bu kanı bizden? Hangi suyla arıtabiliriz kendimizi? Nasıl bir kefaret töreni düzenlesek, hangi kutsal oyunu oynasak.” ” Nietzsche”

“İnsanın Psikolojik olarak tahammül edebilmesi en güç ve en çetin cinayet, cinayetlerin en büyüğü olan ‘Tanrı’nın öldürülmesidir”

‘Susan Sontag”

Ünlü Alman Nihilist filozofu Nietzsche “Tanrı öldü ” çığlıklarını attığında bir başka acı gerçeği daha haykırıyor ve Hıristiyan dünyasının yüzyıllar önce içerisine sürüklendiği bir sürecin ve varoluş macerasının trajik bir sonla nihayete erdiğini haber veriyordu. Bu süreç Sekülerleşme/Dünyevileşme sürecidir. Bu yazımızda, kimi zaman insanlığın başına gelebilecek en büyük felaket olarak nitelenen, kimi zamanda batı insanını Ortaçağ’ın skolastik karanlığından kurtarıp aydınlanmaya götüren bir olgu olarak telakki edilen Sekülerizm konusunu birkaç boyutuyla ele alıp sadece Batıyı ilgilendiren yönüyle tahlil edeceğiz.*

Sekülerlik Latince “Secularity” sözcüğünün İngilizce kanalıyla dilimize geçmiş bir şeklidir. “Secular’

* Bu denememizin içeriği tamamen batı düşüncesi ve tarihi dikkate alınarak okunmalıdır, “İslam ve sekülerizm” konusuna kısmet olursa önümüzdeki aylarda değinmeye çalışacağız.

sözcüğü, Latince’de ki “şu anki çağ/zaman” anlamına gelen “seaculum” sözcüğünden türetilmiştir. “Seaculum” sözcüğü de [private] Latince’de ‘dünya’ ve ‘zaman’ sözcüklerini çağrıştıran bir sözcük olup, Yunanca’daki “aeon” sözcüğünün Latince tercümesidir. Türkçe de ilk defa kullanılmaya başladığı yıllarda genellikle, asrilik, laiklik vs. gibi anlamlarda kullanılmış fakat sonraları bu karşılıkların bir takım eksik ve sınırlı tanımlar içerdiği düşüncesiyle bu karşılıklar yaygınlık kazanmamıştır. Şimdi sekülerlik kelimesini, onun yaygın kullanılan birkaç türevini anlamlarıyla beraber verelim.

Sekülerlik (Secularity): Dünyevileşme; Dikkatleri yalnızca bu dünyaya, bu dünyadaki şeylere yoğunlaştırma.

Sekülerleştirmek (Secularize): Uhrevi/dini olanı, gündelik hayattan uzaklaştırma.

Sekülerlik kavramını sıradan etimolojik bir kavram olarak ele alıp sınırlamak yerine çözümlenmesi gereken bir sorunun ifadesi olarak ele almak gerekmektedir. Zira bu kavramı sadece epistemolojik, siyasi ve sosyolojik bir kavram olarak ele almak içerisinden çıkılması zor bir durumla ve kısır bir döngüyle karşılaşma ihtimalini oldukça artıracaktır. Çünkü Sekülerleşme, temelinde daha çok ontolojik, kozmolojik ve teolojik unsurları da içeren bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sorunun cevabını bulmak ‘Laiklik’, ‘çağdaşlık’, ‘ilericilik’ kavramların karşılıklarını daha net kavramamıza yardımcı olacaktır.

Dünyevileşme süreci ve tarihi arka plan

Kavramsal anlamıyla ‘sekülerleşme’nin karşılığı olarak kullanılan dünyevileşme olgusu tamamen Hıristiyanlıkla ilgili bir olgudur ve İncil’in Batılı Hıristiyan toplumlar üzerindeki etkisinin meşru ve doğal sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla bu olguyu daha iyi anlamak için, işe, Hıristiyan batı kültürünün ontolojik ve kozmolojik arka planını tahlil ederek başlamak gerekecektir.

Bugün genel kabul gören görüşe göre Batı kültürünün temelleri antik Yunan’da atılmıştır. Etienne Gilson’a göre de “batı kültür tarihinin her bölümü antik Yunanlılarla başlar. Antik Yunan’ın bir çok kültür unsuru uzun bir süreç içerisinde sindirile sindirile Batı kültürüne adapte edilmiştir. Bu cümleden olmak üzere, Aristo’nun bütün felsefesi ve bilim anlayışı gibi, kozmoloji anlayışı da (önceleri Hıristiyanlık ile çatışmış olmasına rağmen uzun zaman sonra aralarındaki çatışma unsurları zayıflamış ve birbirlerine yakınlaşmışlardır) etkili olmuştur. Kültür düzeyinde 12 yüzyılda başlayan uyanış, Aquino’lu Thomas zamanında Hıristiyan Teolojisinin Aristotelesçi bir temele oturtulması gibi bir oluşumla sonuçlanmıştır. Hıristiyanlığın Platon ağırlıklı felsefi çerçeveden çıkıp, Aristotalesçiliğe geçmesi sadece saf anlamıyla teolojik bir tartışma olmanın çok ötesinde, pratik ve siyasal sonuçları da olan bir yeniliktir. Bu yenilik akıl ve vahiy arasındaki ilişkinin kurulması bakımından taşıdığı teolojik anlam, Aquino’lu Thomas’ın Aristotalesçiliği bütünsel bir Hıristiyanlık yorumu haline getirmedeki başarısı ve bu gelişmelerin pratik ve siyasal önemi de göz önünde tutularak değerlendirildiğinde bir batılı için devrim olarak görülebilir.

Aquino’lu Thomas tan sonra de Aristoculuk neredeyse Hıristiyanlığın bir dogması haline gelmiş ve Batı medeniyetinin itici unsurlarından birisi olmuştur.

Aristo bir Tanrı’nın varlığını kabul eder. Ona göre “Tanrı ilk nedendir, ilk hareket ettirici (Muharrik’i-evvel) dir. Madde de Tanrı’yla birlikte vardır, Tanrı tarafından yaratılmamıştır. Bu anlamda, Tanrı ile ilk madde ezeli olmakta eşittirler. Madde varlığını ilk nedene borçlu değildir. Çünkü ilk neden varlığın, varoluşun nedeni değildir. Var olan bir nesnenin ilk hareketinin nedenidir. Yani varlık bil-kuvve halindeki varlık olup ilk neden onu bil-fiil varlık haline getirmiştir. Bir diğer deyişle Tanrı, kendisiyle birlikte var olan formsuz/şekil ve biçimden yoksun maddeye ilk hareketi vererek onu forma/şekil ve biçime sokarak varoluş alanına-görünüş alemine çıkarmıştır.” Dikkat edilirse Aristo’nun Tanrı anlamında zikrettiği “ilk muharrik”in maddeyle, onu harekete geçirme dışında hiçbir alakası yoktur. O alemi yaratmadığı gibi, idare etmek gibi bir sorumluluğu da üstlenmemiştir. Yani aleme müdahil değildir. Hatta “Kosmos”da nelerin olup bittiğinden haberi bile olduğu söylenemez. Çünkü onun görevi “Kaos” halindeki evreni içerisinde bulunduğu bu karmaşa halinden kurtarıp, “kosmos” haline soktuğunda tamamlanmıştır.

Aristo kozmolojisi ezeli ve zorunlu olarak tanımladığı bu evreni “ay üstü alem” ve “ay altı alem” olmak üzere ikiye ayırır. Ay üstü alem birinci dereceden ulvi, ilahi varlıkların gökkürelerinin alemidir. Bu alem maddeden ve onun sahip olduğu noksanlıklardan soyutlanmış, oluş ve bozuluş (kevn ve fesat)dan arınmış, değişmeden korunmuş saf “ether”den mamul göksel felekler (küreler) alemidir. Ay altı alem; ikincil dereceden ve aşağılık varlıkların alanıdır. Ay altı alem fiziksel kanunlara dayalı hareket eden varlıklar alemidir. Madde alemidir. Madde ise pasif, hantal, ağır, kendiliğinden hareket yeteneği olmayan, adi süfli/aşağılık bir varlıktır. Bu yüzden de ilahi varlıktan en az pay/feyz alan ve Tanrısallıktan en uzak mesafede olan bir varlıktır. Burada Aristo’nun maddeyi ve maddi varlıklar alemini yani Dünyayı/Phsis’i ne kadar aşağıladığı açıkça görülmektedir.

Şimdi Aristo kozmolojisinden şu sonucu çıkarabiliriz.

Şeyler(eşya) varlıklarını Tanrı’ya borçlu olmadan vardırlar. Varlıklarını Tanrı’ya borçlu olmadıklarına göre, nereden aldılar?. Aristo bu varlıkların var oluşlarının kendiliklerinden olduğunu söylemişti. Peki varlığı kendiliğinden olan varlıkların sayısını kim tespit edecektir? Eğer bu soruya eşya varlığını Tanrı’dan almıştır diye cevap verilirse “o zaman o Tanrı nasıl bir Tanrıdır? sorusu sorulacaktır. İşte Batı felsefesinde bu soruya verilen cevaptan üç dini tavır ortaya çıkmıştır.

1-Deizm: Yaratıcı bir Tanrı vardır, fakat bu Tanrı’nın misyonu evreni yaratmakla sona ermiştir. Tanrı hayata hiçbir şekilde müdahil değildir. Varlığı atıl bir Tanrıdır.

2-Teizm: Tanrı vardır, varlığı ile hayatın alakası kesilmemiştir. İnsanların hayatına her zaman müdahildir. Kendisine ibadet edilmeye değer yegane varlık odur.

3-Ateizm: Klasik anlamıyla bir Tanrı’nın varlığını tamamen reddeden görüştür.

Deizmde bir Tanrı anlayışının var olduğunu söylemiştik. Ancak görüleceği üzere dünya ile bağı koparılmış bir Tanrı’dır. Hatta Deizm bu Tanrı anlayışını daha da ileri götürerek Tanrıya çok yüksek (müteal/aşkın) bir konum verirken, dünyayı da bir o kadar alçak ve zelil konuma indirerek her ikisinin arasına kapatılamaz uçurumlar koyar. Tanrı adeta yalnız, dünyadan oldukça uzak, erişilemez ve nihayet varlıklarla bağı tamamen kopmuş, kendi alemine çekilmiş, “emekli”(retired) bir Tanrı görünümü kazanmıştır. Deistik düşüncenin Tanrı’yı bu dünyadan tamamen ayırıp uzaklaştırması sonunda ona bir türlü ulaşılamayan bir aşkınlık konumu kazandırmıştır. Tanrı öylesine yüce bir varlıktır ki, dünya gibi aşağılık bir varlıkla uğraşması onun için bir düşüklüktür, düşüncesini oluşturmuştur. Öyle ki bu Tanrı’nın adını boş yere ağza almak dahi “kitabı mukaddes”de kınanmıştır. Bu düşünce nihayetinde Tanrı kendi zatının dışında hiçbir varlıkla yakınlık kuramaz bir varlık olarak algılanmaya başlanmıştır.

Yukarıdaki açıklamalardan hareketle Aristo’nun Tanrı anlayışıyla günümüz batı toplumlarının Tanrı ve din anlayışındaki paralellikler ve neredeyse birebir örtüşme ilk bakışta fark edilebilecek kadar net ve açıktır. Özetle söyleyecek olursak her ikisinin de ortak yanı deistik bir Tanrı anlayışına sahip olmalarıdır. Yani Aristo’nun bu hayattan uzak Tanrısıyla günümüz Hıristiyanlığı’nın hayattan koparılmış Tanrı anlayışı arasında hiçbir fark kalmamıştır.

Peki ne oldu da başlangıçta muvahhid bir din olan Hıristiyanlık bu yapısal değişikliklere ve dönüşüme uğradı. Hz İsa’nın dini, hangi süreçte eski Yunan’ın paganist/putperest dini ile özdeş hale getirildi? Bu sorunun cevabını bulmak bir anlamda sekülerizasyon sürecini de anlamak demektir.

Yazımızın baş kısımlarında Hıristiyanlığın Aristo ontoloji ve kozmolojisiyle başlangıçta çatıştığını ancak bir süreçten sonra birbirleriyle uyuşabildiklerini söylemiştik İşte bu süre zarfında Hıristiyan dini düşüncesi yeni bir ontoloji anlayışı geliştirdi. Bunun amacı Aristocu ontoloji anlayışı ve Paganist kültürün aralarını açtığı Tanrı’yla barışmak ve bir anlamda aralarını yakınlaştırmak düşüncesiydi.

Bu yeni Hıristiyan ontoloji(varlık anlayışı)nın temelinde teslis(üçleme) inancı yatar. Teslis inancına göre Tanrı üç ayrı unsurun terkibinden oluşmaktadır. Bu üç unsur “Baba”, “Oğul”, “Kutsal Ruh” tur. Dolayısıyla Hıristiyan Tanrı doktrini Monoteist değil “Trinitaryandır”. Bu üç şahıs/üç varlık bir cevherde toplanmıştır. Aşkın ve yüce olan, ulaşılamayan, tenezzül edip de bu dünya ile ilgilenmeyen, adı ağızlara dahi alınamayan (çünkü onun adı ağızlarımıza alınıp kirletilemeyecek kadar yücedir) “Baba Tanrı” dır. Fakat bu unsurlardan birisi olan İsa da, hem ruhani/ilahi ve hem de maddi/cismani özellikleri tek bir şahısta toplamış olması özelliğiyle “deist” bir inanışın dünyadan kopardığı Tanrı’yı adeta dünyaya tekrar getirmiş (Teizm) ve insanla barıştırmıştır. Daha farklı bir ifade edecek olursak Tanrı’nın Alemden koparılması sonucu ortaya çıkan “insanın itilmişliği, horlanmışlığı, Tanrı’dan kopukluğun verdiği yalnızlık ve çaresizlik duygularının tatmin edilmesi ihtiyacı, insanı Tanrı’ya yaklaştırmaya itmiştir. Fakat her halükarda çok yüce ve aşkın olan Tanrı’ya ulaşmanın asla mümkün olamayacağı düşüncesi, bu dünyaya daha yakın bir “Tanrı düşüncesi” icat edilmiş ve bedenli bir Tanrı/insan olan “İsa” doğmuştur.

“Tanrı suretinde yaratılmış insan” olarak İsa İncil’de kendisini Bab/kapı olarak niteler. Kadın erkek, Cennet’in ve kurtuluşun yoluna girmek isteyen tüm insanlar bu kapıdan girmek zorundadırlar. Belki garip ama bu kapının anahtar(lar)ı da Katolik Roma Kilisesi’nin ve rahiplerin elindedir.

Katolik inancına göre Tanrı elini bu dünyadan çekmeyen sahici bir Tanrı’dır. İnsanı bu dünyada yaptığı iyi şeylerden dolayı öbür dünya (Cennet) da ödüllendireceği gibi, kötü şeylerden dolayı da (Cehennemde) cezalandıracağını vaat etmektedir. İyi yaşamın ne olduğu insan tarafından değil, yaratıcı Tanrı tarafından belirlenmiştir. Dolayısıyla bu iyi yaşamı ortaya koyan “vahiy”in aydınlatamadığı akıl yanlıştır. Daha iyi yaşam bu dünyada değil, Tanrı ile bütünleştiğine inanılan öbür dünyada gerçekleşebilir. Bu doğrultuda maddi dünya ile manevi dünya arasında kategorik bir ayırım kabul eden Ortaçağ Katolik dünya görüşü manevi dünyayı maddi olana kıyasla daha üstün ve insanın mükemmelleştiği bir alan olarak görüyordu. Böylelikle, bir yandan evren, en üstte Tanrı’nın yer aldığı, maddi dünyanın da Cehennem’in hemen üzerinde bulunduğu dev bir merdiven gibi düşünülüyordu. Diğer yandan da bu dev merdivenin Tanrı’ya (ve onun seçilmiş kullarının evine) en yakın basamağında Kilisenin bulunduğu kabul ediliyor ve Kilisenin üstünlüğü meşrulaştırılmış oluyordu. Yine bu çerçevede insan yaşamının asıl amacı “kurtuluş”tu. Sadece ve sadece insanın Cennet’e yükselme ve mükemmellik dünyasına girme yeteneği vardı. Çünkü insanlar bu dev merdivenin en alt basamağında yaşıyor olsalar bile, Tanrı’nın suretinde yaratılmışlardı. Böylelikle, toplumsal tabakalar arasında maddi dünyada var olan hiyerarşi de korunmuş oluyordu.

Görevi temelde “bu dünya” ile “Tanrı”arasındaki mesafeyi kapatmak ve barıştırmak olan Kilise, zamanla bu görevi istismar edip, kötüye kullanmaya başlamıştır. Bu durum Tanrı dünya yakınlaşması sürecinde tehlikeli sonuçlar doğurmuş ve süreç tersine işlemeye başlamıştır. Kilisenin manevi kişiliğinde sembolleşen Tanrı artık insanlara merhamet eden (aleme aşkın fakat İsa’da içkin) bir varlık olarak tezahür etmek yerine kilise ve ruhban sınıfın eliyle insanlara zulmeden bir güç haline dönüşmüştür. O halde insanın yapacağı tek şey; Tanrı’yı tekrar kendi alanına havale etmek, bu dünya ile bağlantısını kesip, toplum ve birey hayatından uzaklaştırmak olacaktır. Böylece Tanrı hayattan tard edilmiş ya bireyin vicdanına ya da kiliselerin dört duvarı arasına hapsedilmiş olacaktır. Yani süreç bu sefer de (Kilisenin katı/skolastik tutumundan ve soylu sınıfla işbirliğine girip halka zulmetmesinden dolayı) ‘Teizm’ den ‘Deizme’ doğru işletilmektedir. Tabii ki bu durumdan zararlı çıkan Kilise, karlı çıkan da siyasi iktidar olmuştur. Bu durumu açıklamak için de kilise ve siyasi iktidar ilişkisi hakkında kısa bir açıklama yapmakta fayda vardır.

Batı’da Ortaçağın sonlarına doğru, imparatorlar ve ulusal krallar iktidarlarını Papalardan bağımsız kılmak amacıyla Roma Katolik kilisesine karşı ciddi bir mücadeleye girişmişlerdi. Bu girişim aynı zamanda siyasal iktidarın laikleşmesi sürecini başlatan bir girişim olarak da kabul edilebilir. Reform hareketiyle birlikte siyasi iktidar daha da güçlenmiş ve kendisini Katolik kilisesinin egemenliğinden tamamen kurtarmıştır. Ortaçağ siyasal iktidar (ve devlet) anlayışının değişikliğe uğratılmasında da şu iki unsur belirgin ve etkili olmuştur.

1-Roma hukuku

2-Aristotalesçiliğin yeniden doğuşu

1-Roma hukuku: XII. yüzyılda Roma hukukunun yeniden gündeme getirilmesindeki temel amaç, Kilise’yle rekabet içinde olan imparatorlara dünyevi üstünlüklerini Kilise’ye kabul ettirebilmeleri için gerekli hukuki kanıtları sağlamaktı. Bu hukuk krala, feodal güçlere karşı giriştiği mücadelede de meşruluk ve üstünlük sağlıyordu. Roma hukukuna göre kamusal alan, özel alan ayırımı yapılıyor ve kamusal alanın yönetimi krala devrediliyordu. Daha sonra da krala Papalıktan bağımsız olarak var olabilmesi için gereken düşünsel malzemeyi temin ediyordu.

2-Aristoculuk: Akıl ile imanı kesin çizgilerle birbirlerinden ayırıyor ve bu dünyada mutlu olmak için salt aklın yasalarının yeterli olacağına inanıyordu. Böylece din bu dünya işleriyle hiçbir ilgisi olmayan bir inanç sorunu haline getiriliyordu. Daha sonraları da bu düşünce biraz daha ileri götürülerek devlet Kilise’ye müdahale etmiş ve belli ölçüde Kilise’yi denetim altına almaya çalışmıştır. Bu sürece, yazdıkları kitaplar ve görüşleriyle katkı sağlayan düşünürler de (konuyu fazla uzatmamak ve maksadımızın dışına çıkmamak için bu düşünürlerin görüşlerine ayrıca değinmeden geçeceğiz) şunlardır. Dante, Padovalı Marsilius ve Ockhamlı Willam(1290-1350), Niccolo Machievelli(1469-1527), Thomas More(1478-1535) ve reform hareketinin liderleri olan Martin Luther (1489-1546), Jean Calvin (1509-1564) ve Thomas Münzer’dir.

Genelde Batı düşüncesinin özelde Hıristiyanlığın seküler bir yapıya dönüştürülmesi/Dünyevileştirilmesi sürecinde Rönesans ve reform hareketlerinin önemi yadsınamayacak kadar büyüktür. Bu konuda müstakil bir çalışma gerekmektedir. Daha ayrıntılı bilgi için şimdilik İktibas dergisinin eylül/2002 sayısında yer alan “Protestanlaştırma çabaları doğrultusunda İslam ve Kapitalizm karşıtlığı” başlıklı makalemize müracaat edilmesini önermekle yetiniyoruz.

Batı düşüncesinin sekülerleştirilmesi sürecinde son halkalardan birisi de şüphesiz ki 18. yüzyıl Aydınlanma düşüncesidir. Aslına bakılırsa Aydınlanma’nın kapsamı ve alanı henüz tam olarak belirlenememiştir. Bununla beraber, temelde Batı toplumlarının (kültür, din, sanat, bilim felsefe, ahlak vs alanlarında) karanlık bir çağ olduğu kabul edilen/varsayılan Ortaçağın etkilerinden uzaklaşmak ve tamamen kurtulup aydınlığa çıkmak anlamında kullandıkları “Aydınlanma” en büyük etkilerini İngiltere, Fransa ve Almanya başta olmak üzere neredeyse tüm Avrupa ve Amerika’da göstermiştir. Bu ülkelerde görülen hareketlerin temel özellikleri itibariyle homojen bir yapıda değillerdi. Mesela İngiliz Aydınlanması toplum projesi olarak parlamenter bir mutlakıyetçiliğe, Fransız aydınlanması, despotik bir devlet ve topluma, Alman aydınlanması ise otoriteryen bir devlet ve toplum sistemine dayanıyordu.

Aydınlanma deyince genellikle İngiliz Devrimi’yle başlatılıp, Fransız Devrimi’yle bitirilen felsefi bir hareket ve sürece işaret edilmektedir. Fakat bu hareketin kapsamı sadece felsefeyle sınırlı kalmamış ve bir çok kurumu etkilemiştir. Aydınlanma Hareketinin amacı insanları esasta “kötü”, “köleleştirici” ve “karanlık” olduğuna inanılan mit, önyargı ve hurafelerin ve bunları üretip yaydığına inanılan kurulu din’in ve kilise yapılanmasının temsil ettiğine inanılan eski düzen (ancient regime)den kurtararak, yine esasta “iyi” ve “özgürleştirici” olduğu kabul edilen “aklın düzeni”ne sokulmasıdır. Aydınlanmanın entelektüel yapısında aklın düzeni bütün insanlar için apriori olarak iyi kabul edilen bütün unsurları kapsamaktadır (iyinin ve doğrunun ölçütü din değil insan aklıdır). Dolayısıyla her türlü felsefi ve toplumsal proje akla ve akılla/akılda somutlaşan ilkelere dayanmak zorundadır. İşte bu sebeple Aydınlanma aynı zamanda “Akıl Çağı” olarak da adlandırılmaktadır. Aydınlanma düşünürlerinin en sık ve en belirgin olarak kullandıkları akıl, tabiat, hürriyet vb. bütün kavramlar dini içeriklerinden tamamen soyutlanmış kavramlardı.

Aydınlanma Çağı’nın diğer dönemlerden akılcılık, tenkitçilik ve din’e/Katolik Kilisesi’ne karşı olma gibi özellikleriyle ayrıldığı söylenmektedir. Aydınlanma hem dolaylı siyasal ve toplumsal sonuçları itibarıyla hem de akılsal devrim denilen oluşumun altyapısını oluşturarak “modern toplum”un biçimlenmesinde tartışılmaz bir etki sağladığı kabul edilir. Dolayısıyla Aydınlanma Düşünürleri’nin yaptığı şey de, Ortaçağdan devir alınan mirasın sekülerleştirilmesinden başka bir şey değildir. Örneğin bu düşünürler, Ortaçağ Hıristiyanlık düşüncesindeki yaratılmış evren düşüncesini reddettiler ama (Tanrı’dan bağımsız) kendi kendine işleyen bir mekanizma olarak evren ve tabiat kavramına karşı çıkmadılar. Hatta bu mekanizmayı, bu kendi kendine yeterli makine düşüncesini topluma ve insan ilişkilerine de taşıdılar. Gerçek otorite unsurları olarak, Kilise’nin ve İncil’in otoritesine karşı çıktılar ama bunların yerine tabiatın ve aklın otoritesini koydular. Sonuçta St. Augustinus’un “Cennet Şehri”ni bir “Dünya/yeryüzü şehri” haline getirmekten başka bir amaçları da yoktu.

Buraya kadar seküler düşüncenin doğuşu, gelişmesi ve kapsamı hakkında yeteri kadar açıklama yaptık sanıyorum. Şimdi Sekülarizasyon/Dünyevileştirme gelişim süreci ve sonuçlarıyla ilgili açıklamalara geçebiliriz.

Anlaşıldığı kadarıyla sekülarizmin tarihsel ve sosyal-ahlaki kökleri 13 yüzyılda Realist (gerçekçi)lerle, Nominalist (adcı)lar arasındaki tartışmalarda yatmaktadır. Kilise tarafından bugün Nomilalist Hristiyanlık olarak bilinen aslında Dünyevi Hıristiyanlıktır. “Sekülerizasyon” ifadesi de batıda ilk defa 1644-48 yılları arasında Katoliklerle Protestanlar arasında (uzun süren din savaşları sonunda) yapılan “Westfalya” antlaşması metinlerinde kullanılmıştır. Bu ifade ile “kilisenin elinde bulunan emlakın kamulaştırılması kastedilmekteydi. Böylece resmi bir metinde ilk defa kullanılan “sekülerleştirme” ibaresi ile ruhani iktidara ait olan dünyevi gücün mülkiyet ve kontrolü dünyevi iktidara verilmiş oluyordu. Dünyevilik 1920′lerden başlayarak politik ve ideolojik hesaplaşmalara malzeme olmuş ve bazen Ateizmle birleştirilmiştir. Dünyevilik kilisenin en büyük düşmanlarından biri olarak da görülmüştür.

Sekülerleşme kavramı her ne kadar ‘dini fenomenler’in dünyevileşmesini açıklamak için geliştirilmiş bir kavram olsa da sonraları insanın, toplumun, bilginin, siyasetin, hukukun ekonominin ve tüm kültür unsurlarının dünyevileşmesine uyarlanmış ve kapsamı genişletilmiştir.

Bu anlamda ilk dönüşüm, günlük hayatın, kişilere ve eşyaya yönelik tutum ve tavırların, kültür, sanat, felsefe, eğitim, bilim, dil…vs nin kutsal değerlerden arındırılması ve dinin toplumsal hayatta ve bireysel bilinçte değerini yitirmesidir. Bu durum günümüzde çağdaşlık ve modernlik olarak adlandırılmaktadır. Bu anlamda seküler olmayan kimseler ‘Tutucu’, ‘Gerici’, ‘Çağdışı’ olmakla yaftalanmakta ve onlara karşı dışlayıcı ve alaycı tavırlar takınılmaktadır.

Ayrıca devletin siyasi, hukuki ve ekonomik örgütlenmesinin, dini sembol, kurum, düşünce ve değerlerden arındırılması olarak da görülebilir. Bu durum tipik “laiklik”i çağrıştırmaktadır.

İkinci olarak dönüşüme uğrayan/kutsalla bağını koparıp dünyevileşen unsur ise ‘düşünce’ dir; Yani düşüncenin inanç, duygusal bağlılık vs. gibi unsurlardan ayrılıp tamamen aklileşmesi/rasyonelleşmesi ile mantığın daha çok kullanımını ifade eder.

Dini fenomenlerin sekülerleşmesi

İlk bakışta karmaşık gibi görünmesine rağmen din de asli unsurlarından (bizzat Tanrı tarafından belirlenen ilkelerinden) tamamen soyutlanıp Tanrı ile bağlantısının kesildiği an sekülerleşmeye başlamış demektir. Sonraları dinin kutsal olarak kabul ettiği unsurlar yavaş yavaş tamamen etkisiz hale getirilerek içi boşaltılır veya anlamsız hale getirilir ve yerine tamamen yapay kutsallar, yeni ilahlar (futbolcular, sanatçılar…vs.), yeni ibadet biçimleri, (resmi, yarı resmi devlet törenleri…vs.) yeni mabetler (devasa alışveriş merkezleri, stadyumlar, sinema ve konser salonları…vs.) icat edilir. Hatta bazen o kadar ileri gidilir ki seküler unsurlar birden bire form değiştirip din-dışı kutsal bir mahiyet arz ederler. Böyle durumlarda ‘sekülarizm’in bizzat kendisi bile, negatif anlamda dini bir hareket olarak adlandırılabilir.

Sekülerleşmeyi dinin toplumdaki otoritesini yitirme süreci olarak tanımlamıştık. İşte bu süreç, “bir zamanlar Batı toplumunun ve aslında bütün toplumların yaşamının odak noktası olan dini kurumların, dini pratiklerin, dini düşüncelerin çöküşe geçme sürecidir. Bu durum bir anlamda Peter L. Berger’in deyimiyle ‘batı toplumlarının üzerindeki kutsal kubbenin çökmesi’ de demektir. Sonunda Batı’da “Hıristiyanlığın altın çağı” sona ermiş, Hıristiyan toplumu neredeyse tamamen dinden uzaklaşmış, inanç, eylem ve niyetlerin, ilahi hedefler yerine, dünyevi hedeflere yönelmesi sağlanmış, dinin işlev ve fonksiyonları dünyevi, toplumsal işlev ve fonksiyonlara dönüşmüş, son olarak da dini olan ne varsa, onun yerini dünyevi olan almıştır.

İnsan’ın ve Sosyal Hayatın sekülerleşmesi

‘İnsanın dünyevileşmesi’, insanın, mevcudiyeti, zaman ve mekanla sınırlı olmayan ruhunu, varlığı belirli bir zaman ve mekanla sınırlı olan bedeninin veya değişmez olanı değişenin egemenliği altına almayı ifade eder. Başka bir deyişle dünyevileşme ruhun zamansal, değişken ve maddi olanda kayboluşudur.

İnsanın ya da ruhun dünyevileşmesi veya yabancılaşması onun Tanrı’yla olan alakasının insandan yana epistemolojik/bilgisel bir kopukluğa uğraması ve dolayısıyla kendi özüne yabanlaşması anlamına da gelir. Diğer bir deyişle, dünyevileşme, insanın kendini Tanrı’dan bağımsız bir konumda algılaması sonucunda kendi öz benliğine yabancılaşması halidir ki, bu epistemolojik kopuşun İslami literatüründeki karşılığı ‘gaflet’tir.

Bir başka tanımlamayla insanın sekülarizasyonu, “İnsanların en temel ilgi, alaka ve yönelimlerinin, yetenek ve becerilerinin bu dünyanın dışından/ötesinden/üstünden, sadece ve sadece bu dünyaya yönelmesi hareketidir. Bu, bu dünyanın bağlı olduğu mitolojik, metafizik ve her çeşit düalizmden arındırılması düşüncesini kapsamaktadır. Bunun nihai anlamı ise, bütün olumlu ve olumsuz yanlarıyla, iyilik ve kötülükleriyle, sevap ve günahlarıyla, bütün sağlık ve hastalıklarıyla, umutsuzluk ve umutlarıyla sadece yeryüzü alanını tamamıyla ciddiye almak anlamına gelir.

Kısaca bu anlamda sekülarizm, dinin bir vicdan meselesi haline getirilerek bireyin insafına terkedilmesi, sosyal yapıdaki otorite ve geçerliliğini yok ederek bir takım kurumların, mesleği ve kazanç kapısı haline getirilmesi, doğaüstü olayların tabii ve dünyevi olaylarmış gibi algılanarak bilimsel safsataların sınırına hapsedilmesidir.

Bilgi’nin sekülerleşmesi

Dünyevileşme epistemolojisinin belki en kaba formu, insan bilgisini bütünüyle duyumsal bir çerçeveyle sınırlayan (yani sadece beş duyuyla algılayabildiğimiz şeylerin bilgisel değeri vardır, dolayısıyla sadece o bilgilere güvenilmelidir diyen sansualist/duyumcu ampirizm) ve böylece metafiziksel/dini bütün doğruluk iddialarını daha baştan yanlışlığa mahkum eden ampirist/pozitivist eğilimdir.

Dolayısıyla seküler bir iddia da doğası itibarıyla herhangi bir dini öğretinin ayırt edici (özel) ilkelerine dayanmayan bir iddia olup, herhangi bir verili dine göre kendini örgütlemiş bir cemaatin “Ruhani yönetiminin dogmatikleşmiş yönlerini ortadan kaldırmak amacıyla konulmuş bireysel şerhlerden ibarettir” denilebilir.

Kültürün sekülerleşmesi

Sekülerleşme kavramı, öncelikle dinsel duyarlılıkların gitgide ortadan kalkmasını ve bu duyarlılıklar çerçevesinde oluşturulan dini kavramların, değer, davranış ve kurumların dünyevileşmesini dile getirmektedir. Buna bağlı olarak, dinin kültür üzerindeki belirleyici etkisi çözülmekte, kurumlar farklılaşarak dinden bağımsız hale gelmekte ve bunun sonucunda din toplumdaki etkinliğini tamamen yitirmekte, bireysel ve mahrem bir fenomene dönüşmektedir. Bu dönüşümle yapılmak istenen şey de kültürün ve kültür unsurlarının Tanrı merkezli/Teocentrik olarak oluşturulması yerine tamamen insan merkezli/Antropocentrik ve dünyevi unsurlardan müteşekkil kılınmasıdır.

Sekülerleşme/dünyevileşmenin sonuçları yahut modern dünyanın halleri

a) Hakikat anlayışı temelden değiştirildi; Tanrı-merkezli bir hakikat anlayışı terk edildi. Gerçeğin ölçüsü Tanrı olarak görülürken, insan-merkezli bir hakikat anlayışı yaygınlık kazanarak her şeyin ölçüsü insan olarak görülmeye başlandı.

b) Bilgi anlayışında, metafizik ve ahlaki sorulara cevap arayan akletme ortadan kaldırılarak, akıl sadece dünyevi amaçlara ulaşmak amacıyla araç olarak kullanılan salt zeka ile sınırlandı.

c) Aşkın bir gerçeklik bilinci yok edildi, buna paralel olarak Tanrı-İnsan-Evren arasındaki bağ koparılarak, insan bu uçsuz bucaksız evren içinde kozmik bir yalnızlığa mahkum edildi. Bir diğer değişle, özgürleştirmek amacıyla imandan uzaklaştırılan insan, sahte bir özgürlük duygusuyla fakat gerçek ve tanımlanamaz acı ve elemler içinde kendi yalnızlığıyla baş başa bırakıldı.

d) Din, otorite ve saygınlığını yitirdiği için, dini hayat da anlamını yitirdi. İman, içi boş, geleceğe dair hiçbir vaat ve hiçbir ümit içermeyen bir anlamsızlığa mahkum edildi. Toplum iman dolu bir yaşamdan yoksun bırakıldı.

e) Kitaplı dinler hayattan koparıldıktan sonra, Tanrısız, kitapsız dinler çoğaldı. Beşeri ideolojiler, siyasi fikirler, sanat ekolleri dinleştirildi, lidere, karizmaya tapıcılık çoğaldı. Kısaca din ve Tanrı anlayışı da eski Roma ve antik Yunan’ın putperest, paganist inançlarına geri dönüldü.

f) Yaşamın amacı hız, haz ve paraya indirgendi. Hayattan daha çok haz almak ve daha hızlı yaşamak için para vazgeçilemez meta olarak tanıtıldı. Daha çok para kazanmak amacıyla her yol meşru olarak görüldü.

g) Bir yandan, yeryüzünde milyonlarca insan sömürülüp açlığa mahkum edilirken, diğer yandan silah sanayiine milyarlar aktarılıp silah stoklandı. Özellikle iki defa Dünya savaşları çıkarılarak yeryüzü kana bulandı. Yetmedi, seküler batılı vahşet yeryüzünün muhtelif yörelerinde hala kan dökmeye devam ediyor.

h) Dünya iktisadında, sınırsız büyüme, sınırsız üretim ve tüketim bunun sonunda da sınırsız kazanç düşüncesi seküler insanın aklını başından alarak onu iyice çıldırttı. Piyasayı yönlendiren “Kapitalist el” tanrılaştırıldı .Sömürü adeta kan emiciliğe dönüştü.

Yukarıdaki örneklerin sayısını çoğaltmamız tabii mümkün, fakat konuyu fazlaca uzattığımızı düşünerek bu kadarla yetinmek zorundayız.

Sonsöz yerine

Yukarıdaki denemede Sekülerizm/Dünyevileşme olgusunu tartışmaya çalıştık. Yer ve zaman darlığı gibi bir takım arızı nedenlerle alanımızı sınırlamak zorunda kaldığımız için, konu enine boyuna açıklanmamış olabilir. Kısmet olursa bu eksiğimizi gelecek sayılarda telafi etmeye çalışacak ve zihnimizde bu konuda oluşan soru işaretlerini gidermeye çalışacağız.

Mehmet ÖZER – İktibas

Alıntı - Kaynak:
http://www.aliaksoy.net/2008/05/24/sekularizm-dunyevilesme/