Türk şiirinde Tanrı'ya kafa tutanlar

 

Giriş

Türk şiirinde tanrıya kafa tutuş deyimi, onun varlığını tanımamak, yok olduğunu ileri sürmek, ya da yokluğuna inanmak anlamına gelmez. Sözcüklerin ürküntü anlamı karşısında soğukkanlı davranmayı unutup konuya yüzeysel bir inanç tabanına oturtarak yozlaştırmanın, saptırmanın gereği yoktur.

Tanrıya kafa tutuşu, onun varlığı karşısında ozanın çekinmeden birtakım iç ürpertilere kapılmadan kendi varlığını ileri sürmesi tanrıya "senin gibi ben de varım" diyebilmesidir.

İslâm dininin doğuşundan sonra. Doğu düşüncesinde insan, tanrı karşısında bütün kimliğini, kişiliğini yitirmiş, gölge-varlık durumuna düşmüştür. Bu din, insanı bütün yetenekleri elinden alınmış, bağımsızlığı, özgürlüğü sınırlandırılmış, yapması gerekenler daha önceden "kitab" ile kendisine verilmiş, bir durumda düşünür, ortaya koyar. Doğu insanı ne yapması gerekirse önceden kendisine verilmiştir. İnsan kendi sınırları içinde, varlığı birtakım koşullara bağlanmış bir "nesne" olmaktan öteye geçemez, insan bir "kul"dur. Özünden, gerçeğinden, "kopmuş"tur, öz yurdundan ayrılmıştır.

Doğu düşüncesine göre insanın öz-yurdu içinde yaşadığımız bu evren değildir, insan burada bir sonu bilinmez konuktur, geçicidir. Gerçek olan tanrıdır, insan tanrının kendi gönlünün uyarınca, bir bakıma canının sıkıntısını gidermek için yarattığı, ortaya koyduğu bir "suçlu" varlıktır. Dine göre "yaratılmış"tır. Tanrı, bütün yaratılmışların üstünde, onlara bütün alanlarda buyrultular salan, "lehv'i mahfuz" denen yerde yapacakları işleri, başlarına gelecek olanları, belirlemiş, yüce bir varlıktır, onun varlığı karşısında ne varsa birer gölge olmaktan öteye geçemez. Dahası, tanrısal varlık karşısında "insan varlığı" söz konusu edilmez.

Bir insan, kendi varlık sınırları içinde bulunduğu sürece, bütünlüğü ile Tanrıya bağlıdır, insanın tanrı karşısında en önemli görevi, ona tapınmak, yalvarmak, övgüler, yakınmalar döktürmek, bütün başına gelenler yüzünden tanrıya "şükür" etmekten, aşırı bir "tevekkül" içinde tanrı'nın buyurduklarına gönülden "rıza" göstermektir. Öyle ki: "hayrihi min-allah-utâlâ" -Bütün iyilikler tanrıdan gelir- der insan da kötülüğe sıra gelince: "şerrini minel-insan, ya da minel-nefs" demek geriliğini duyar. Bunun anlamı: iyilikler tanrıdan, kötülükler insandan gelir demektir. Öte yandan iyiliklerin de, kötülüklerin de tanrıdan geldiğini ileri süren kaynaklar da vardır.

İnsan, bütün varlığı ile tanrıya bağlanmışken, bütün tutumları ile kendini onun isteğine, dileğine adamışken, kötü kavramı altına girebilecek eylemlerin kendisine yükletilmesi karşısında da köklü bir "rıza gösterme" anlayışı, inancı içinde bulunması yüzünden, özünün dışına çıkmış demektir. Bu durumda insan sorumsuzdur. Bütün eylemlerin yaratıcısı, ortaya koyucusu tanrı ise, insanın "ceza" görmesi, dinin yapısına sokulmuş bir "haksızlık"tır. Bağlılıklara vurulmuş bir kimsenin davranıştan karşısında özgür düşünce gücünün bulunduğunu söylemek, insan kavramı ile, insan bağımsızlığı ile pek de bağdaştırılamaz.

İnsan, yaratılmış ise, kendi elinde olmadan, kendini bilmeden, başka bir gücün isteği, eylemi ile bu evrene gelmişse, yapacağı işler, gene onu yaratan, sınırsız bilgili, sonsuz görüşlü yüce varlık eliyle önceden belirlenmişse, sorumluluk düşüncesinden suçluluk duygusundan yoksundur, insana gelecekte ceza vermek doğru değildir.

İnsan ya yaratılmamıştır, bütün eylemlerinin, davranışlarının yapıcısı kendisidir, kimsenin onun işine karıştığı marıştığı yoktur. Yaptıklarından sorumludur. Ya da yaratılmıştır, yüce bir gücün buyruğu altındadır, yapacağı, yaptığı bütün işler daha önceden belirlenmiştir, kendisine "verilmiştir" öyleyse sorumlu değildir. İnsanın yarısı ile Tanrıya yarısı ile evrene, ya da kendi elle tutulur, yer kaplayıcı varlığının niteliklerine bağlanışı, onun ortasından bir karpuz gibi bölünmesidir. Yeryüzünde böyle bir insan yoktur, insan kendi eylemleri içinde bölünmez bir bütündür.

Doğu düşüncesi, insanı bir bütün olarak tanımaz, benimsemez. Ona göre insan "bölünmüş", kendi elinde olmayan nedenlerden dolayı, bağışlanmaz bir "suç" işlemiş, cennetten kovulmuştur. İbrani dininden gelen, Kur'ânın özüne değin işleyen, bu görüş insanı açıklamaktan uzaktır.

İslâm dini, insanın varlığını açıklama bakımından ileri sayılacak bir düşünce, bir görüş, bir anlayış getirmemiştir. Bir bakıma bütün dinler içinde, insanı en çok sınırlandıran, belli koşullar, sayılı kurallar altında -bağımsızlıktan, düşüne -davranış özgürlüğünden yoksun olarak, yaşamaya doğru iten, onu sıkı bağlılıklara vuran, en çok ezen, baskıya alan da gene islâm dini olmuştur. Bu da dinin yapısını biçimlendiren doğuş yerinin doğal durumundan dolayıdır.

Şeriatın dediklerini tıpatıp yerine getirmeyi görev edinen, bir insanın yirmi dört saati içinde, kendinin olan, kendi isteği ile, kendi gönlünün uyarınca yapabileceği bir iş yoktur, insan denen varlık islâm dinine göre "mücâzat-mükafat" (cezalandırmalar-ödüller) arasında, bırakılmış bir nesnedir, daha doğrusu bir araçtır.

İnsan toplum içinde özgür bir varlık olmaktan çıkarılmış, daha çok bağlantılar varlığı durumuna sokulmuştur. Tanrı karşısında insanın bir "söz hakkı" yoktur. Ortaçağ'ın birtakım düşünürleri, dinin getirdiği bu boşluğu "tefsir", "şerh" gibi bilim-dışı açıklamalarla doldurmaya çalışmışsa da başarılı ürünler ortaya koyamamışlardır. İslâm bilgeleri, özellikle Fârâbi, İbn Sina, İbn Rüşd, Gazali, gibilerin ileri sürdüğü görüşler insanı açıklamaktan, özgürlüğe kavuşturmaktan pek uzaktır. Gerçekte açma, yazma, açıklama, genişletme gibi anlamları içeren "şerh", "tefsir" sözcükleri soyuttur, öğretici değildir.

Dinlerin, us ilkelerine karşı çıkarak, insana uyguladığı bu ağır baskılar, bu ezici yükler çağların akışı içinde daha da ağırlaşmış, insan bunların altında bir "ezilmiş varlık" durumuna düşürülmüştür.

İşte bu ağırlıklar, baskılar ortamında birtakım ozanlar, kendilerini tanrı karşısında, bir atılım yapma gereği ile, sorumlu duymuşlardır. İnsanın kendini bağımsız bir varlık olarak anlaması, varlığının bilincine varması ile başlamıştır. Doğu insanı için "ben varım" demek, tanrıya karşı bir direniş anlamı taşır. Çünkü eski doğu insanına göre insanın varlığı tanrının yanında bir yokluk niteliği taşır.

Bu makaleyi derlediğimiz, İsmet Zeki Eyüboğlu'nun "Türk Şiirinde Tanrıya Kafa Tutanlar" kitabında daha detaylı bilgi bulabilirisiniz. Biz buradan itibaren sadece şiir örneklerine yer vereceğiz.

Bazı seçilmiş şiirler

Tanrıya inanmış bir kimse olarak, soru sormasını bilen, soracağı soruların ölçüsünü kavrayan bir ozan olan Yunus Emre şöyle yazmış:

"Ey tanrım, ben kendime acı çektirdim, tatlı canımı sıkıntılara soktum, bunlardan sana ne, neden bana bir de sen ceza vereceksin, beni acılara atacaksın? Sen, bana iyi adam olamadın, benim karşıma suçlardan sıyrılmış. pırıl pırıl bir kimse olarak gelmedin. diye beni suçlarsın. Oysa beni suçlu yaratan, alınyazımı daha önceden belirleyen, beni sana karşı koyucu bir nitelikle var eden gene sen değil misin, senin yarattığın insanın sence suçlu olması nedendir? Benim yaptığım işler içinde utanılacaklar varsa, beni onları yapacak nitelikte yaratan gene sen değil misin? Gözümü kapkaranlık, içinde şeytanlıklar, uygunsuzluklar, kötülükler dolu bir dünyaya açtığımda, kendimi günahları biçilmiş kaftan olarak buldum, bunları da yaratan sensin de beni niçin suçlu tutuyorsun kendi yarattığın eylemlerden dolayı? Sen, kıyamet günü bütün kötülükleri ortaya koyup tartacaksın, onlara göre suçlar vereceksin. Kötülükleri ortaya koymak senin büyüklüğüne yakışmaz, bunları bırakman gerekir. Ben, senin varlıklarından ne aldım, neni eksilttim, egemenliğini mi elinden aldım, sözünü mü geçtim sözümle? Seni aç mı, susuz mu bıraktım? Kıldan ince köprü yapar da dersin ki: Ey kullarım gelin geçin. Oysa kıl gibi köprüden insan geçemez. Uçması, ya da düşmesi gerekir. Sonra köprü başkalarının kötülüğü için değil, iyiliği için yapılır. Senin köprün iyi bir köprü olmasa gerek. Bir de kötülükleri tartmak için ölçeğin varmış. Bunu ancak bakkallar, bir de alış-verişle uğraşanlar yapar, sana yaraşmaz bunlar. Senin büyüklüğüne bütün suçları bağışlamak, görmemek yaraşır. Ben, bu yaptıklarının bir tekini bile, senin bir tanrı olarak, yüceliğine yakıştıramıyorum doğrusu."

Kimi edebiyat tarihçilerine göre, on dördüncü yüzyılda yaşamış bir ozan olan Kaygusuz Abdal, şöyle diyor:

Yücelerden yüce gördüm Erbabısın sen koca Tanrı Alem okur kelam ile Sen okursun hece tanrım Asi kullar yaratmışsın Varsun şöyle dursun deyu Anları koymuş orada Sen çıkmışsın uca Tanrı Kıldan köpri yaratmışsın Gelsün kullar geçsün deyü Hele biz şöyle duralım Yiğit isen geç a Tanrı

Edip Harabi bir şiirinde Tanrıyı yaratanın insan olduğunu, bütün evreni kaplayan varlıkların Tanrı ile yaratılış bakımından ilgili bulunmadığını söylüyor. Bu düşüncenin özünde tanrının insan dışında, insanın kapladığı yerden ayrı bir ülkesi, yeri yurdu yok görüşü saklıdır. Dizilerinde açıkça tanrıyı yokluktan insan var etti, ona biçim, anlam verdi, bir yapı kazandırdı, insan kılığında ortaya koydu düzenledi denmiştir.

Daha Allah ile cihan yoğ iken Biz anı var edip ilan eyledik. Hak'ka hiçbir lâyık mekân yoğ iken Hanemize aldık mihman eyledik Kendisinin henüz ismi yok idi İsmi şöyle dursun cismi yok idi Hiçbir kıyafeti resmi yok idi Şekil verip tıpkı insan eyledik

Divan yazınının ünlü, büyük ozanı Fuzuli de bağnazlıktan yakınırken düşüncelerini apaçık şöyle ifade eder:

"Ey gönül elinde şarap kadahi var, bırak, teşbihe el sürme Namaz kılanlara uyma, onlarla durma, oturma Secdeye eğilerek özveri tacını başından düşürme Abdest suyuyla esenlik uykusunu gözünden kaçırma Ayak altında kalırsın, sakın, hasır gibi camiye varma Elinde olmadan gidersen de orada minber gibi çok durma Müezzini dinleme, içine bulanıklık-karışıklık düşürme. Vaizden bilgi isteyerek cehennem kapısını açtırma Kalabalık yığıldı, camiye bir soğukluk-katılık doldu Kendine gel, sen de camiye gidip soğukluğu çoğaltma Hatibin söylediğine, bakma, müftünün sözüne inanma İmamı akıllı sanma, kendini ona verme, güvenme Ey Fuzûlî. ne uğraşırsın, eksik tapınmada yarar yok Kendine gel, ikiyüzlülüğü tapınma sayıp aşılığa vardırma..."

Şeyhülislam Yahya Efendi (öl. 1644) kendine göre bir gerçeği şöyle dile getirmiş:

"Camide ikiyüzlüleri bırak, ikiyüzlülük etsinler Meyhaneye gel ne ikiyüzlülük var ne de ikiyüzlü"

Kanuni döneminin ünlü ozanı, padişahla yakınlık kuran, üstelik kazaskerlik gibi en yüksek görev aşamalarından birine yükselen Baki (öl. 1600), "Divan"ında yeralan bir şiirinde şu dizeleri söylemiştir:

"Esenlik veren bir toplantı, kadeh teri. zemzem olmuş. Meyhaneler Ka'be, meyhanecibaşı da Ka'be yöneticisidir"

Divan şiirinin önde gelen ozanlarından biri sayılan Nailî (öl.1666) bir şiirinde öteki ozanların, bu konudaki, düşüncelerine katılmaktan geri durmamıştır:

"Meyhane konağının kapısı kuru sofulara açılmaz O bilgi-bolluk aşaması ikiyüzlülük yeri değildir"

Günümüzde hala yaygın olan bir olay da, çalgının günah sayılmasıdır. İslami televizyonlarda şarkılar sadece insan sesiyle okunur, herhangi bir çalgı bulunmaz. Dertli'nin (öl.1845) sıkıntısı da başka bir şey değildir. Şeriat ezgiyi yasaklamıştır; suç saymıştır. Şeriat yanlılarına göre çalgı bir şeytan işidir, çalgı denen aracın içinde görünmeyen şeytan vardır.

Telli sazdır bunun adı Ne âyet dinler ne kadı Bunu çalan anlar kendi Şeytân bunun neresinde Abdest alsan aldın demez Namaz kılsan kıldın demez Müftü gibi haram yemez Şeytan bunun neresinde Dut ağacından teknesi Kirişten bağlı perdesi Behey insanın teresi Şeytan bunun neresinde Dertli gibi çarıksızdır Ayağı da çarıksızdır Boynuzu yok kuyruksuzdur Şeytan bunun neresinde..

Şeriatın bütün asıp kesmelerine, evreni yaşanılmaz bir ülke durumuna sokmasına karşılık, özgür düşüncenin gelişmesine engel olamamıştır, yeni akımlar boyuna şeriatı ezmiş, yenmiş, ereğine geç de olsa ulaşmıştır. On altıncı yüzyılın Bektaşi ozanlarından Azmi, bu konuda en güzel, en açık örnekleri vermiştir:

Yeri göğü insü cinni yaratan Sen ey mimar başı eyvancı mısın Ayı günü çarhı burcu var ettin Ey mekan sahibi rahşancı mısın Denizleri yarattın sen kapaksız Suları yürüttün elsiz ayaksız Yerleri temelsiz göğü dayaksız Durdurursun acap iskancı mısın Kullanırsın kanatsızca rüzgarı Kürekle mi yaptın sen bu dağları Ne yapıpta öldürürsün sağları Can verip alırsın sen cancı mısın Sekiz cennet yaptın sen Adem için Adın büyük bağışla anın suçun Ademi cennetten çıkardın niçün Buğday nene lazım harmancı mısın Bir iken bin ettin kendi adını Görmedim senin gibi iş üstadını Yeşertirsin kurutursun odunu Sen bağçevan mısın ormancı mısın Cibril'e perde altında söylerdin İnip Beytullah'ta kendin dinlerdin Bu ateşi cehennemi neylerdin Hamamın var ya, külhancı mısın Hafaya çekilip seyrana durdun Aklı yetmezlerin aklını vurdun Kıldan ince köprü yaptın da kurdun Akar suyun mu var, bostancı mısın Bu kışlara bedel bu yazı yaptın Evvel bahara karşı güzü yaptın Mizanı iki göz terazi yaptın Bakkal mısın yoksa dükkancı mısın Kazanlarda katranların kaynarmış Yer altında balıkların oynarmış On bu dünya kadar ejderhan varmış Şerbet mi satarsın yılancı mısın Esirci misin cehenneme koydun Arap Hoca mısın okur yazarsın kitap Aslın kitap mıdır görürsün hesap İntisabın mı var yoksa hancı mısın Yüzbin cehennemin olsa korkmam birinden Rahman ismi nazil değil mi senden Gaffar-üzzünüb'um demedin mi sen Affet günahımı yalancı mısın Beni affeylesen düşen mi şandan Ne dökülür ne eksilir haznenden Şahlar bile geçer böyle isyandan Affetsen olmaz mı noksancı mısın Şanına düşer mi noksan görürsün Her gönülde oturursun yürürsün Bunca canı alıp yine verirsin Götürüp getiren kervancı mısın Bilirsin ben kulum sen sultanımsın Kalpte zikrim dilde tercümanımsın Sen benim canımda can mihmanımsın Gönlümün yarisin yabancı mısın Beni delil eder kendin söylersin İçerden Azmi'yi pazar eylersin Yücelerden yüce seyran edersin İşin seyran kendin seyrancı mısın

Ve son olarak, Aşık Veysel:

Bu alemi gören sensin Yok gözünde perde senin Haksıza yol veren sensin Yok mu suçun burda senin Kainatı sen yarattın Herşeyi yoktan var ettin Beni çıplak dışar'attın Cömertliğin nerde senin Evli misin ergen misin Eşin yoktur bir sen misin Çarkı sema nur sen misin Bu balkıyan nur da senin Kilisede despot keşiş İsa Allah'ın oğlu demiş Meryem Ana neyin imiş Bu işin var bir de senin. Kimden korktun da gizlendin Çok aradın, çok izlendin. Göster yüzünü çok nazlandın Yüzün mahrem ferde senin Binbir ismin bir cismin var Oğlun, kızın ne hısmın var Her bir irenkte resmin var Nerde baksam orda senin Türlü türlü dillerin var Ne acaip hallerin var Ne karanlık yolların var Sırat köprün nerde senin Ademi sürdün bakmadın Cennette de bırakmadın Şeytanı niçin yakmadın Cehennemin var da senin Veysel neden aklın ermez Uzun kısa dilin durmaz Eller tutmaz gözler görmez Bu acaip sır da senin

Alıntı - Kaynak:

http://www.agnostik.org/1223-turk-siirinde-tanriya-kafa-tutanlar.html
Türk Şiirinde Tanrıya Kafa Tutanlar; Kaynak Yayınları; Türk Şiiri; İstanbul, 1991, 13.5 x 19.5 cm., 142 sayfa, Türkçe, Karton kapak, ISBN 9753430922.